Z artykułu dowiesz się:

1. Jakie są zasady potrącenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym?
2. Kiedy potrącenie wierzytelności jest możliwe?
3. W jaki sposób dokonuje się potrącenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym?
4. Jakie są ryzyka związane z potrąceniem wierzytelności w postępowaniu upadłościowym?
5. Kiedy i czy konieczne jest wykazanie kwoty potrącenia?

Zasady potrącenia wierzytelności

Potrącenie wierzytelności po ogłoszeniu upadłości jest zmodyfikowane w stosunku do ogólnych reguł prawa cywilnego, poprzez treść przepisów art. 93 – 96 Prawa upadłościowego. Potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. Do potrącenia przedstawia się całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości (lecz bez tego dnia).

Potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości (art. 95 Prawa upadłościowego). Przepis zakazuje potrąceń w sytuacji, gdy zobowiązanie powstało po ogłoszeniu upadłości; odpowiadająca mu wierzytelność staje się jednym ze składników masy upadłości, które ściąga lub sprzedaje syndyk, a kwotę uzyskaną z ich likwidacji przeznacza do podziału dla wierzycieli. W zależności od momentu powstania, rozróżnia się zatem wierzytelności upadłego, tj. takie które powstały przed ogłoszeniem upadłości i wierzytelności masy upadłości, tj. wierzytelności powstałe po ogłoszeniu upadłości. Podobnie ma się rzecz z wierzytelnościami przysługującymi wierzycielowi.

Kiedy potrącenie jest możliwe?

Potrącenie nie jest jednak dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.

Potrącenie jest dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście lub określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjął odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości.

Przykład:  Spółka A była poręczycielem spółki B za zobowiązania wobec Upadłego. Spółka A spłaciła dług spółki B wobec upadłego, wchodząc jednocześnie w prawa wierzyciela – spółki B. Spółka A w świetle treści art. 94 ust. 2 Prawa upadłościowego może dokonać potrącenia wierzytelności z Upadłym w postępowaniu upadłościowym, bez względu na datę dokonania zapłaty.

 W jaki sposób dokonuje się potrącenia wierzytelności?  

 Wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności (art. 96 Prawa upadłościowego). Jednocześnie potrącenie wykonuje się poprzez złożenie oświadczenia drugiej stronie (art. 499 Kodeksu cywilnego). „Drugą stroną” będzie Upadły, którego zastępuje po ogłoszeniu upadłości Syndyk masy upadłości. Wierzyciel powinien zatem złożyć oświadczenie o potrąceniu syndykowi. Jeżeli potrącenie nie zostanie dokonane najpóźniej przy zgłoszeniu wierzytelności, poczytuje się, że wierzyciel zrzekł się prawa potrącenia w postępowaniu upadłościowym i jest zobowiązany do uiszczenia swojego długu wobec masy upadłości. Po drugie, zaniechanie zgłoszenia wierzytelności z oświadczeniem o jej potrąceniu sprawia, że wierzyciel, po wytoczeniu przez syndyka powództwa o zapłatę, nie może się w procesie skutecznie bronić zarzutem potrącenia wierzytelności, której formalnie nie zgłosił.

Należy pamiętać, że zgłoszenie wierzytelności jest ostatnim momentem czasowym na dokonanie potrącenia przez wierzyciela Upadłego. Po dokonaniu zgłoszenia wierzytelności co do zasady wierzyciel upadłego traci możliwość potrącenia; co do zasady traci również możliwość obrony w procesie wytoczonym przez syndyka masy upadłości o zasądzenie wierzytelności należnej od upadłego. Niezgłoszenie przez wierzyciela przy zgłoszeniu wierzytelności, oświadczenia o potrąceniu oznacza zrzeczenie się prawa potrącenia i w takim wypadku wierzyciel musi zaspokoić swój dług wobec masy upadłości (przy czym w doktrynie prawniczej jest to stanowisko sporne; dopuszcza się również możliwość skutecznego podniesienia zarzutu potrącenia dopiero w procesie z powództwa syndyka przeciwko kontrahentowi Upadłego).

Potrącenie w „uzupełniającym” zgłoszeniu wierzytelności?

W praktyce postępowań upadłościowych wierzyciele dokonują „uzupełniających” zgłoszeń wierzytelności, przykładowo zgłaszając wierzytelności z różnych stosunków prawnych w odstępach czasowych. Pojawia się wątpliwość, w jaki sposób potraktować sytuację, w której wierzyciel dokonuje zgłoszenia swojej wierzytelności – używając zwrotu potocznego „na raty”. To znaczy za pierwszym razem wierzyciel nie dokonuje od razu zgłoszenia całej swojej sumy wierzytelności (która może wynikając z różnych stosunków prawnych), a czyni to w ramach uzupełnienia pierwotnego zgłoszenia wierzytelności o dopiero wówczas składa oświadczenie o potrąceniu. Należy bronić poglądu, iż w takim zakresie, w jakim oświadczenie o potrąceniu obejmuje nowo zgłoszoną część wierzytelności, będzie ono skuteczne pod rządem art. 96 PrUpad (tak: R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz).

Skutek potrącenia w postępowaniu upadłościowym następuje z chwilą złożenia syndykowi reprezentującemu upadłego oświadczenia o skorzystaniu z tego prawa pod warunkiem, że spełnione zostały wymagania umożliwiające potrącenie. Czynności sędziego – komisarza (ewentualnie sądu) związane z badaniem wierzytelności, dopuszczalności jej potrącenia z wierzytelnością wzajemną i ustalaniem listy wierzytelności, dopuszczalności jej potrącenia z wierzytelnością wzajemną i ustalaniem listy wierzytelności stanowią jedynie kontrolę, czy skutek potrącenia rzeczywiście nastąpił, podobnie jak to ma miejsce w wypadku zgłoszenia w postepowaniu sądowym zarzutu potrącenia na zasadach ogólnych. Skutek potrącenia jest jednak zagadnieniem spornym – są głosy, że skutek potrącenia następuje dopiero w chwili zatwierdzenia listy wierzytelności przez sędziego – komisarza, w której syndyk uznał dopuszczalność potrącenia).

W liście wierzytelności syndyk umieszcza odpowiednią informację, czy wierzycielowi przysługuje prawo potrącenia (art. 245 ust. 1 pkt 7 Prawa upadłościowego).

Ryzyka związane z podniesieniem zarzutu potrącenia na etapie zgłoszenia wierzytelności

Wśród ryzyka związanego z rozwiązaniem polegającym na zgłoszeniu wierzytelności trzeba wskazać, że postępowanie mające na celu ustalenie listy wierzytelności jest postępowaniem uproszczonym, które nie jest typowym postępowaniem sądowym i w którym występują istotne ograniczenia dowodowe. Jednocześnie, zgłoszenie wierzytelności w terminie jest wolne od opłat, przy czym zgłoszenie wierzytelności po terminie (30 dni od daty dokonania obwieszczenia o ogłoszeniu upadłości w MSiG) powoduje konieczność pokrycia kosztów związanych ze sporządzeniem przez syndyka uzupełniającej listy wierzytelności. Płatny będzie dopiero sprzeciw od listy wierzytelności, to jest sprzeciw złożony w przypadku odmowy uznania zgłaszanej wierzytelności oraz następnie ewentualne zażalenie do Sądu upadłościowego od orzeczenia sędziego – komisarza nieuwzględniającego sprzeciwu co do listy wierzytelności.

Wykazanie kwoty potrącenia

Fakt, że postępowanie wywołane zgłoszeniem do masy upadłości jest postępowaniem uproszczonym nie zwalnia wierzyciela z konieczności wykazania kwoty potrącenia. Sąd Najwyższy w wyr. z 28.10.1999 r. (II CKN 551/98) przyjął, że złożenie sędziemu – komisarzowi oświadczenia o potrąceniu wymaga wskazania wysokości wymagalnej wierzytelności, przedstawionej do potrącenia. W uzasadnieniu swojego rozstrzygnięcia Sąd Najwyższy przyjął bardzo surowe założenia. W ocenie Sądu Najwyższego oświadczenie wierzyciela o potrąceniu „musi być jednoznaczne” i wymaga wyraźnego wskazania wysokości wierzytelności przedstawionej do potrącenia. Wobec doniosłości skutków potrącenia należy wykluczyć możliwość składania oświadczenia o potrąceniu w sposób dorozumiany. Zarzut potrącenia jest formą dochodzenia roszczenia zrównaną w skutkach z powództwem. Podlega zatem wymaganiom stawianym wobec pozwu co do określenia żądania, przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz wskazania dowodów. W szczególności zgłaszający zarzut potrącenia w procesie ma obowiązek określić swoją wierzytelność, wykazać jej istnienie i w kategoryczny sposób wyrazić wolę potrącenia w celu wzajemnego umorzenia skonkretyzowanych wierzytelności.

Autor Adwokat Marta Witkowska

Publikowane treści nie stanowią porady prawnej. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za ich wykorzystanie przez czytelnika. Jeżeli potrzebujesz indywidualnej porady, umów się na spotkanie (Katowice, Bielsko – Biała – tel. +48 531 227 659)