Wprowadzenie

Wyobraźmy sobie sytuację, w której wierzyciel hipoteczny posiada wierzytelność zabezpieczoną np. na czwartym lub piątym miejscu hipotecznym, zaś przed nim zabezpieczeni zostali wierzyciele posiadający wierzytelności przyszłe lub warunkowe, których powstanie nastąpi w przyszłości. Czy wierzyciel hipoteczny zabezpieczony na dalszym miejscu hipotecznym powinien angażować środki i siły w prowadzenie postępowania egzekucyjnego czy też rozważyć odstąpienie od prowadzenia takiego postępowania?

Przykład

Przykład: Nieruchomość komercyjna dłużnika jest warta 10 milionów złotych oraz jest zabezpieczona hipotecznie. Na nieruchomości ustanowione są cztery hipoteki. Hipoteka nr 1 zabezpiecza wierzytelność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na kwotę 1 mln PLN. Na miejscu nr 2 i 3 zabezpieczeni są kolejno: wierzyciel posiadający wierzytelność warunkową w kwocie 6 mln PLN oraz wierzyciel posiadający wierzytelność przyszłą w kwocie 6 mln PLN. Wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną hipotecznie pod numerem 4 posiada wierzytelność w kwocie 3 mln PLN. Dla przykładu w obliczeniach nie zostają uwzględnione koszty postępowania. Łatwo zatem policzyć, że obciążenia hipoteczne zabezpieczają kwotę 16 mln PLN. Wierzyciel znajdujący się pod pozycją nr 4 posiada tytuł wykonawczy uprawniający go do wszczęcia i prowadzenia egzekucji. Wierzyciel – ZUS zabezpieczony pod pozycją nr 1 – również posiada tytuł wykonawczy. Wierzyciele zabezpieczeni pod pozycją 2 i 3 nie posiadają tytułów wykonawczych, jak również ich wierzytelności jeszcze nie powstały lub nie ziścił się warunek, który warunkuje powstanie wierzytelności.

 Pojawia się zatem pytanie – czy wierzyciel zabezpieczony pod pozycją nr 4 ma szanse uzyskać spłatę w postępowaniu egzekucyjnym? Co dzieje się z wierzytelnościami warunkowymi i przyszłymi zabezpieczonymi hipotecznie w postępowaniu egzekucyjnym? Czy jeżeli nie będą istnieć w czasie sprzedaży nieruchomości oraz w czasie wykonywania planu podziału przez komornika, będą w jakiś sposób spłacone w postępowaniu egzekucyjnym? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w artykule.

Plan podziału sum uzyskanych z egzekucji nieruchomości

Zacząć jednak należy od kształtu planu podziału sum uzyskanych z egzekucji nieruchomości.

W planie podziału uczestniczą, oprócz wierzyciela egzekwującego:

1. wierzyciele składający tytuł wykonawczy z dowodem doręczenia dłużnikowi wezwania do zapłaty, jeżeli zgłosili się najpóźniej w dniu uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości,
2. wierzyciele, którzy uzyskali zabezpieczenie powództwa, jeżeli zgłosili się najpóźniej w dniu uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości,
3. osoby, które przed zajęciem nieruchomości nabyły na niej prawa stwierdzone w opisie i oszacowaniu lub zgłoszone i udowodnione najpóźniej w dniu uprawomocnienia się postanowienia o przybiciu,
4. pracownicy co do stwierdzonych dokumentem należności za pracę, jeżeli zgłosili swoje roszczenia przed sporządzeniem planu podziału.

Jeżeli wierzytelność hipoteczna nie jest stwierdzona tytułem wykonawczym, należność przypadającą wierzycielowi hipotecznemu pozostawia się na rachunku depozytowym Ministra Finansów.

Orzecznictwo sądów

Powyższe oznacza, że aby wierzyciel hipoteczny mógł uzyskać zaspokojenie w postępowaniu egzekucyjnym, tj. żeby zostały mu wydane środki ze sprzedaży, to musi przedłożyć tytuł wykonawczy komornikowi. Takie rozumienie przepisu zostało potwierdzone już w ramach poprzedniego stanu prawnego gdzie w sprawie dotyczącej hipoteki kaucyjnej [obecnie nieistniejąca konstrukcja prawa] wypowiadał się Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 134/07.

Sąd ten wskazał:

Stosownie do okoliczności suma pozostająca w depozycie zostanie wypłacona bądź wierzycielowi hipotecznemu w razie przedłożenia przez niego odpowiedniego tytułu, bądź zostanie przydzielona innym wierzycielom hipotecznym stosownie do kolejności określonej w art. 1026 KPC bądź też wypłacona dłużnikowi (co w sprawie niniejszej ze względu na zakres zadłużenia nie wchodzi w rachubę). (tak: SN III CZP 134/07)

Wszystko to przemawia za przyjęciem, że w obecnym stanie prawnym, obowiązującym po wejściu w życie ustawy nowelizującej, każdy wierzyciel hipoteczny, w celu uzyskania wypłaty należności przypadającej mu w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości, obowiązany jest przedstawić tytuł wykonawczy, także wtedy, gdy nie jest wierzycielem egzekwującym, a wierzytelność została zabezpieczona hipoteką zwykłą powstałą przed wejściem w życie ustawy nowelizującej.

Środki na poczet zaspokojenia wierzytelności hipotecznej wpłaca się do depozytu.

Powstaje zatem pytanie, do kiedy środki mogą zostać złożone na depozycie oraz czy istnieją środki obrony przeciw złożeniu do depozytu lub środki zmierzające do wydania z depozytu odpowiednio wcześniej. Przepisy nie regulują tej kwestii, jednak wypowiadał się na ten temat Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczeń oraz komentatorzy. Na uwagę zasługuje pogląd Sądu Najwyższego, w którym Sąd wskazuje, że zainteresowany wierzyciel powinien wytoczyć pozew o ustalenie nieistnienia wierzytelności przed Sądem powszechnym.

Jednakże dopóki wierzyciel posiadający wierzytelność przyszłą nie przedstawi tytułu wykonawczego, tak długo jego wierzytelność pozostanie w depozycie, a wierzyciele wpisani na dalsze miejsca hipoteczne nie będą mogli uczestniczyć w planie podziału sum uzyskanych z nieruchomości, jeżeli w planie podziału nie zostaną wolne środki po przekazaniu środków do depozytu na zabezpieczenie wypłat wierzytelności przyszłych.

Przedstawione argumenty prowadzą do udzielenia pozytywnej odpowiedzi na pierwsze z pytań sformułowanych przez Sąd Okręgowy. Nie oznacza to, że Sąd Najwyższy nie dostrzega ryzyka dla wierzycieli, wynikającego z istnienia w księgach wieczystych prowadzonych dla nieruchomości tzw. “pustych wpisów” bądź hipotek fikcyjnych opiewających na znaczące kwoty.

Jest to jednak kwestia braku we współczesnych regulacjach należytego wyważenia interesów wierzyciela zabezpieczonego długoterminową hipoteką kaucyjną oraz wierzycieli konkurujących w kontekście spoczywającego na nich ciężaru kwestionowania stosunku prawnego uzasadniającego korzystanie z hipoteki kaucyjnej. Tego rodzaju trudności nie mogą – w świetle przytoczonych argumentów oraz funkcji, jaką spełnia hipoteka kaucyjna – skłaniać do wykładni art. 1036 KPC zaprezentowanej przez Sąd Okręgowy.

Sugerowana przez Sąd Okręgowy wykładnia, według której złożenie na rachunek depozytowy możliwe jest wyłącznie w odniesieniu do verba legis “reszty sumy” hipoteki, co w domyśle miałoby oznaczać, że jeżeli nie można mówić o “reszcie sumy”, to pozostawienie na rachunku nie wchodzi w ogóle w rachubę, nie uwzględnia ogólnej reguły, zgodnie z którą w przypadku, gdy uzyskana w egzekucji kwota nie podlega natychmiastowej wypłacie, to musi być pozostawiona na rachunku depozytowym.

Koncepcja Sądu Okręgowego kryje ponadto niebezpieczeństwo polegające na tym, że uzyskanie przez wierzyciela tytułu wykonawczego na bardzo niską kwotę wystarczyłoby do zatrzymania w depozycie bardzo wysokiej sumy jako “reszty sumy hipoteki” ze wszystkimi tego niekorzystnymi następstwami, które Sąd Okręgowy dostrzega i krytykuje. Z kolei zarzut, że “do depozytu składa się znaczne środki finansowe, pomimo że nie wiadomo, czy w chwili ich złożenia uprawniony posiada jakąkolwiek wierzytelność”, kieruje się w istocie przeciwko celowości funkcjonowania instytucji hipoteki kaucyjnej w obecnym kształcie normatywnym, można go zatem poczytać jedynie za postulat de lege ferenda.

Innym rodzajem wierzycieli są wierzyciele warunkowi. Odnośnie do wierzycieli warunkowych zabezpieczonych hipotecznie, to ich status reguluje art. 1040 Kodeksu postępowania cywilnego.

 Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia ponadto wierzycieli posiadających wierzytelności uzależnione od warunku zabezpieczone na hipotece i rozróżnia ich sytuację prawną w czasie sporządzania planu podziału. Zgodnie z treścią przepisu 1040 KPC, sumę wydzieloną na zaspokojenie wierzytelności, której uiszczenie zależne jest od warunku zawieszającego albo od wyniku sporu, w którym wierzyciel uzyskał zabezpieczenie powództwa, pozostawia się na rachunku depozytowym Ministra Finansów.

Komentarze do przepisu wskazują, na to, że:

W odniesieniu do pierwszych dwóch rodzajów wierzytelności zastosowano rozwiązanie polegające na złożeniu wydzielonej sumy na rachunku depozytowym Ministra Finansów. W razie nieziszczenia się warunku zawieszającego albo rozstrzygnięcia sporu niekorzystnego dla wierzyciela, które zniweczy zabezpieczenie, sąd albo przydzieli tę sumę tym wierzycielom, którzy w ramach pierwotnego planu podziału nie zostali zaspokojeni, albo jeśli pozostali wierzyciele zostali w pełni zaspokojeni – zwróci dłużnikowi.

 Komentowany przepis odnosi się do wierzytelności, których zaspokojenie jest zależne od warunku lub wyniku sporu, w którym wierzyciel uzyskał zabezpieczenie powództwa. Sumę wydzieloną na zaspokojenie tych wierzytelności należy pozostawić na rachunku depozytowym Ministra Finansów. Wydzielone sumy złożone na rachunku depozytowym Ministra Finansów pozostają na nim do czasu ziszczenia się warunku zawieszającego lub stwierdzenia, iż warunek ten nie może się ziścić, a także w przypadku wierzytelności, na których wierzyciel uzyskał zabezpieczenie do czasu uzyskania przez niego tytułów egzekucyjnych.

 Nadal aktualna pozostaje kwestia ustalenia nieistnienia wierzytelności i możliwość wniesienia powództwa o ustalenie nieistnienia wierzytelności, która zmierza do wydzielenia z depozytu sumy tam złożonej dłużnikowi.

 Oznacza to, że wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną hipotecznie pod nr 4 będzie musiał czekać na zwolnienie z depozytu złożonych przez komornika sądowego środków przeznaczonych na pokrycie wierzycieli posiadających wierzytelności przyszłe i warunkowe lub wydanie orzeczenia, które stwierdza, że wierzytelności te nie istnieją albo bezskutecznego upływu terminu, do którego ziścić się powinien warunek.

Przepisy dotyczące postępowania egzekucyjnego powinny być zatem moim zdaniem zmienione, żeby wyjść naprzeciw aktywnym wierzycielom, którzy posiadają tytuły wykonawcze i prowadzą aktywnie postępowania egzekucyjne wobec dłużnika.